Historia pośrednictwa finansowego w Polsce – od transformacji do współczesności

Pojawienie się pośredników finansowych w Polsce jest ściśle związane ze zmianami politycznymi, gospodarczymi i społecznymi, które następowały od 1989 roku. Przemodelowanie gospodarki centralnie planowanej na społeczno-rynkową poskutkowało pojawianiem się mechanizmów kapitalistycznych. Do gry zaczęły dołączać kolejne podmioty, wypełniając ogromne luki jakie pojawiły w dotychczasowych branżach. Oprócz tego na rynku zaczęły kiełkować nowe gałęzie gospodarki. Dzięki temu również pośrednictwo finansowe otrzymało swoją szansę, którą z sukcesem wykorzystało.

Geneza pośrednictwa finansowego – skąd to się wzięło?

W ekonomii panuje zasada: jeśli powstaje zapotrzebowanie na towar lub usługę, pojawia się producent lub usługodawca. Można więc śmiało wysunąć teorię, że pośredniczenie w sprzedawaniu produktów finansowych sięga tak dawno, jak tylko takie produkty istniały. Współcześnie pośrednicy finansowi są prawnie określonymi podmiotami gospodarczymi, spełniającymi ściśle postawione wymogi. Jednakże niegdyś pośrednikiem był właściwie każdy, kto w jakiś praktyczny sposób pomagał w sprzedaży takich produktów.

Z badań historyków wynika, że w Niderlandach co najmniej od XVII wieku niektórzy kupcy pośredniczyli w sprzedaży weksli i wypłacania wartości depozytów wydawanych i przechowywanych przez Bank Amsterdamski – utworzony notabene w 1609 roku. Można sięgnąć jeszcze głębiej – w XV wieku, kiedy to banki we Florencji (de facto jedne z pierwszych banków w Europie) były w dużej części własnością potężnego rodu Medyceuszy. Członkowie rodziny de Medici byli rządcami miast, książętami, dyplomatami, małżonkami w królewskich dynastiach europejskich, a nawet papieżami. Liczono się z nimi głównie ze względu na ogromny majątek, który Medyceusze zdołali zgromadzić przez lata dzięki swej przedsiębiorczości i wpływom – największe zasługi miał tu niewątpliwie władca Florencji Kosma Medyceusz Starszy, żyjący w latach 1389 – 1464. Na wysokim szczeblu, kiedy odbywały się rozmowy z gośćmi zagranicznymi nieraz negocjowano warunki pożyczki pieniężnej. W swoim własnym interesie Medyceusze prowadzili swego rodzaju pośrednictwo finansowe.

Z nowszej historii dobrym przykładem działania pośredników kredytów bankowych w minionych dziesięcioleciach są Stany Zjednoczone. Kiedy czytamy powieść „Wielki Gatsby” autorstwa Francisa Scotta Fitzgeralda, to jednocześnie zapoznajemy się z realiami panującymi w Nowym Jorku na początku lat 20-tych XX wieku, czyli w okresie słynnej prosperity. Znajdziemy tam wątek, w którym wspomniany jest krótko (niewymieniony nawet z imienia i nazwiska) przedstawiciel firmy pośrednictwa kredytowego. Z kolei, jeśli zagłębimy się w wątki biograficzne Stephena Kinga z książki „Jak pisać: Pamiętnik rzemieślnika”, możemy dowiedzieć się, że ów słynny pisarz, okrzyknięty Królem Horroru, zanim osiągnął sukces miał kłopoty finansowe i nie posiadał nawet własnego mieszkania. Po sukcesie powieści „Carrie” w 1974 roku również i on zetknął się z pośrednikami, którzy proponowali mu kredyt hipoteczny. Przykłady te naocznie pokazują, że w USA pośrednictwo finansowe – już w formie uregulowanej prawnie – działało zarówno przed II wojną światową, a i po 1945 roku nie straciło swojego znaczenia na rynku.

W Cywilizacji Zachodniej pośrednictwo finansowe w XX wieku musiało się dostosowywać do zmieniającego się prawa, a pod koniec stulecia znalazło ono dla siebie nowe pola działalności rynkowej w krajach wyzwolonych spod reżimu komunistycznego (ZSRR upadł ostatecznie w 1991 roku). Skupiwszy się na współczesnej Polsce zauważmy działalność wysoce rozwiniętego pośrednictwa, które – w ogólnym ujęciu – jest elementem procesu sprzedażowego takich produktów jak:

• kredyty gotówkowe,
• pożyczki pozabankowe,
• kredyty hipoteczne.

Trzeba zaznaczyć, że w ramach tego ujęcia jest wiele niuansów, np. spośród kredytów gotówkowych można wyszczególnić kredyty konsolidacyjne, a z pożyczek pozabankowych – chwilówki i pożyczki ratalne. Również kredyty hipoteczne mogą różnie wyglądać – w niejednym banku znacznie różnią się oferty skierowane do klientów indywidualnych od tych, skierowanych dla firm.

Transformacja ustrojowa – początek lat 90-tych początkiem pośrednictwa finansowego w Polsce

W okresie PRL-u obowiązującym modelem była gospodarka centralne planowana. Poza pewnymi mało znaczącymi niuansami funkcję niemal monopolistyczną na rynku finansowym pełnił bank centralny. W takich realiach nie było potrzeby istnienia pośrednictwa, gdyż niemalże 100% udzielanych produktów kredytowych pochodziło od jednego podmiotu, który wychodził do klientów z jedną, ustaloną odgórnie ofertą, niepodlegającą negocjacjom. Tymczasem w latach 1945-1989 w krajach zachodnich takich jak RFN, Niemcy, Wielka Brytania czy Stany Zjednoczone silnie rozwinęła się na rynku konkurencja komercyjnych instytucji finansowych. Był to bardzo ważny impuls do rozwoju pośrednictwa finansowego w tej części świata.

Kiedy w 1989 roku rozpoczęła się transformacja ustrojowa, w Polsce prężnie zaczął rozwijać się kapitalizm. Oprócz Narodowego Banku Polskiego na rynku pojawiły się pierwsze banki komercyjne, a pozostałe luki zaczęły być wypełniane przez kolejne podmioty. Przełomowy był rok 1991, kiedy to:

• swą działalność zaczęła Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie,
• pojawiły się pierwsze usługi maklerskie,
• doszło do powstania funduszy powierniczych – później zmieniły się w formę funduszy inwestycyjnych,
• weszły na rynek ubezpieczenia gospodarcze oraz pojawili się pośrednicy ubezpieczeń.

Również na początku lat 90-tych zaczęły znikać książeczki oszczędnościowe – zamiast tego banki zaczęły proponować kredyty hipoteczne – produkty powszechne wówczas na Zachodzie. Zainteresowanie klientów zaczął wzbudzać także kredyt konsumencki, z którego środki można było przeznaczyć na zakup towar i usług. To z kolei dało asumpt do pojawia się na rynku pośredników kredytowych.

Regulacje prawne w latach 90-tych

Transformacja ustrojowa przeniosła wiele zmian na rynku, nie tylko pod kątem pojawiania się nowych gałęzi gospodarczych oraz podmiotów. Wiązała się także z denominacją złotego oraz hiperinflacją. Według archiwalnych danych Głównego Urzędu Statystycznego w 1990 roku inflacja wyniosła 585,8%. Natomiast później sukcesywnie się zmniejszała i już 10 lat później, w 2000 roku wyniosła 10,1%.

Instytucją finansową, która objęła zadanie kontrolowania poziomu inflacji oraz emisji nowego złotego był od początku transformacji Narodowy Bank Polski. Jednakże Ustawa o Narodowym Banku Polskim została uchwalona przez Sejm dopiero 29 sierpnia 1997 roku, a więc 4 miesiące po uchwaleniu Konstytucji RP. Tego samego dnia opublikowano także Ustawę Prawo Bankowe.

Ten drugi akt prawny zawarł przepisy nie tylko ważne z punktu widzenia spółek akcyjnych będących bankami komercyjnymi w Polsce, ale też pośredników finansowych, którzy na polu sprzedaży kredytów gotówkowych i hipotecznych już od kilku lat współpracowali z bankami. Jednakże kolejne ustawy, regulujące osobno każdy z tych produktów finansowych zostały uchwalone znacznie później.

Początek pośrednictwa sprzedaży produktów pozabankowych

Jeśli chodzi o pożyczki pozabankowe, to po raz pierwszy pojawiły się one, dzięki wkroczeniu na polski rynek w 1997 roku firmy Provident, należącej do grupy kapitałowej International Personal Finance. Provident z początku oferował swoim klientom chwilówki. Z czasem na rynku pojawiły się kolejne firmy pożyczkowe oraz oferty kolejnego produktu – pożyczki ratalnej. Późniejszy, intensywny rozwój tego sektora, głównie pod kątem informatyzacji systemów obsługi klienta oraz wykorzystania nowych technologii sprawił, że pośrednicy finansowi zaangażowani w sprzedaż pożyczek pozabankowych, również musieli pójść z duchem czasu i dostosować swoją działalność do galopującego rozwoju technologicznego.

W ramach ciekawostki można wspomnieć, że historia pozabankowych produktów finansowych sięga 1880 roku, kiedy to pojawiły się one w Londynie.

Lata 2000-2009 i nowi gracze na rynku pośrednictwa finansowego

Od początku lat 2000-tych w Polsce sytuacja gospodarcza uległa znacznej stabilizacji, po blisko dziesięcioleciu zawirowań związanych ze znaczącymi na rynku zmianami gospodarczymi, które przyniosła transformacja ustrojowa. Inflacja w 2001 roku wyniosła 5,5%, w 2002 roku 1,9%, a w 2003 roku tylko 0,8% (dane wg statystyk GUS). W tym czasie rozpoczął się także w naszym kraju okres hossy gospodarczej.

Dzięki sprzyjającym warunkom rozwinąć się mogło także pośrednictwo finansowe. Na rynku pojawiły się nowe podmioty, w tym Helikon Sp. z o.o. Spółka może się poszczycić nieprzerwaną działalnością od 2002 roku. Przeszło dwadzieścia lat ciężkiej pracy, chęci nauki i inwestowaniu w rozwój sprawiło, że dziś Helikon współpracuje z 13-toma największymi bankami, a łącznie z 38-mioma instytucjami finansowymi. Udało nam się również, jak dotychczas pozyskać blisko 2500 agentów. Przykład firmy Helikon pokazuje nie tylko to, jak można było wybić się w okresie hossy, ale też dostosować się do zmian technologicznych i gospodarczych, a także przetrwać okresy recesji – o czym powiemy nieco później.

W kontekście tego, jak rozwinął się rynek pośrednictwa finansowego w latach 2000-tych warto przytoczyć dane Związku Banków Polskich. Wartość kredytów hipotecznych sprzedanych w 2008 roku wyniosła 57,1 mld złotych – była to suma największa od 1989 roku. Natomiast wartość kredytów gotówkowych sprzedanych w 2009 roku wyniosła 95,2 mld złotych.

Kolejne regulacje prawne w latach 2000-tych

W obliczu dużego rozwoju oraz rozwinięcia pola swych działań, rynek pośrednictwa finansowego musiał napotkać na kolejne regulacje prawne. Chodzi tu o Ustawę z dnia 21 lipca 2006 roku o nadzorze nad rynkiem finansowym. Ten akt prawny powołał do życia Komisję Nadzoru Finansowego, która otrzymała rolę kontrolną nad rynkiem finansowym. Najbardziej zainteresowanymi podmiotami w kontekście powstania i działalności KNF stały się, oczywiście instytucje finansowe. Biorąc jednak pod uwagę to, że KNF zaczęła sprawować realny nadzór nad procesem sprzedażowym na rynku oraz wydawać swoje rekomendacje, wpłynęło to znacząco na zmianę kształtu współpracy instytucji z pośrednikami.

Rynek pośrednictwa finansowego w latach 2010-2016

Dalsze lata to kontynuacja rozwoju pośrednictwa finansowego w Polsce. Warto zauważyć, że do 2015 roku w Polsce zmiana stóp procentowych raczej sprzyjała niż przeszkadzała w sprzedaży kredytów i pożyczek. Jak podaje NBP w maju 2012 roku Rada Polityki Pieniężnej wprawdzie podwyższyła stopę referencyjną do poziomu 4,75%, jednakże później była ona sukcesywnie obniżana – do poziomu 1,5% w dniu 5 marca 2015 roku. Przez kolejnych 5 lat nie było zmian w zakresie. Malejąca stopa procentowa zachęcała Polaków do zaciągania zobowiązań, a fakt, że społeczeństwo stało się już dość dobrze poinformowane i świadome swych praw, niewątpliwie przyczynił się do tego, że wielu pośredników finansowych zyskało nowych klientów.

W 2011 roku doszło do wprowadzenia kolejnej regulacji prawnej mającej niebagatelne znaczenie w przypadku kredytów gotówkowych oraz pożyczek pozabankowych. Otóż 12 maja tego roku Sejm uchwalił Ustawę o kredycie konsumenckim, regulującą wszystkie kwestie związane z przyznawaniem, spłatą, rezygnacją klientów z umów oraz zawieraniem umów na udzielenie produktów, będących w sensie prawnym kredytami konsumenckimi.

Ważna regulacja dla kredytów hipotecznych – Ustawa z 2017 roku

Kredyty hipoteczne doczekały się swojej ostatniej – jak na razie – regulacji prawnej w postaci Ustawy z dnia 23 marca 2017 roku o kredycie hipotecznym oraz o nadzorze nad pośrednikami kredytu hipotecznego i agentami. To spowodowało, że kandydaci na pośredników finansowych zostali prawni zobowiązani do tego, aby posiadać wykształcenie wyższe ekonomiczne lub prawnicze albo zdać egzamin państwowy, posiadać ważne ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej, wnosić regularną opłatę za prowadzenie działalności oraz spełniać cały szereg innych wymogów. Te jasne, choć z drugiej strony restrykcyjne wymogi niewątpliwie przyczyniły się do znacznych zmian na rynku pośredników kredytów hipotecznych, a także zwiększyły jakość usług pośredników kredytowych.

Pośrednictwo finansowe w latach 2017 – 2019

Po 2017 roku zainteresowane podmioty działające w ramach pośrednictwa kredytowego musiały wybrać: czy zdecydować się na pośredniczenie w sprzedaży kredytu konsumenckiego czy hipotecznego. Zrealizowanie tego pierwszego scenariusza było pod kątem formalnym znacznie łatwiejsze. W dość wygodnej sytuacji znalazły się osoby, które postanowiły zostać agentami kredytu hipotecznego, pozostając we współpracy z brokerem. Sami agenci nie musieli spełniać szeregu ustawowych warunków – było to zadaniem brokera.

Pośrednictwo finansowe w okresie pandemii COVID-19 w latach 2020-2022

Zarówno rynek kredytów hipotecznych jak i gotówkowych przeżył szok związany z wybuchem pandemii COVID-19 w 2020 roku. Sprzedaż zobowiązań drastycznie spadła, czego przyczyną było pogorszenie sytuacji finansowej Polaków – dochodziło do wielu zwolnień, wiele przedsiębiorstw upadło (zwłaszcza w branży hotelarskiej i gastronomicznej), ludzie byli niepewni, co do swojej przyszłości. Wiele firm pośrednictwa finansowego musiało stawić czoła temu kryzysowi. Okazało się, że w dobie lockdownów, Polacy chętniej zaczęli korzystać z możliwości wnioskowania o pożyczkę pozabankową online oraz korzystać z bankowości internetowej. Dało to asumpt do rozwoju fintechu w Polsce, co także zmusiło pośredników do dostosowania się do nowej sytuacji.

Wpływ konfliktu na Ukrainie i kryzysu gospodarczego na rynek pośrednictwa finansowego w Polsce

Pod koniec 2021 roku wydarzyły się dwie ważne rzeczy z punktu widzenia ekonomicznego. Po pierwsze okazało się, że skutki pandemii koronawirusa nie są tak opłakane, jak na początku się obawiano. Po drugie – inflacja osiągnęła 5,1%, co było znacznym wzrostem w porównaniu do poziomu 3,4% z 2020 roku. 7 października 2021 roku RPP podwyższyła stopy procentowe, które były najwyższe od maja 2020 roku.

Stopy sukcesywnie rosły, aż stanęły w dniu 8 września 2022 roku. Wówczas stopa referencyjna wyniosła 6,75%. 11 miesięcy wcześniej wynosiła ona zaledwie 0,1%. Tak drastyczna podwyżka stóp spowodowała istotne zmiany gospodarcze również w zakresie kredytów hipotecznych i konsumenckich. Zdolność kredytowa Polaków znacznie spadła, a instytucje finansowe były bardziej skłonne udzielać zobowiązań na mniejsze kwoty.

Rynek pośrednictwa finansowego – najnowsze dane

Patrząc na to, jak współcześnie wygląda rynek finansowy możemy mówić o konkretnych zmianach liczbowych. Różnice te kształtują się na różnym poziomie, w zależności do tego jaki rodzaj produktu weźmiemy pod lupę. Warto tutaj powołać się na dane statystyczne, opublikowane przez Związek Firm Pośrednictwa Finansowego. Jest to zestawienie, pokazujące jak zmieniła się wartość pieniężna sprzedanych zobowiązań w stosunku kwartał do kwartału.

Wartość kredytów hipotecznych udzielonych w II kwartale 2022 roku wyniosła prawie 9,103 mld złotych. Natomiast w I kwartale 2022 roku było to niemal 9,878 mld złotych. Mówimy więc tu o różnicy rzędu 775 mln złotych. Dalej – łączna wartość kredytów gotówkowych sprzedanych w I kwartale 2022 roku wyniosła 649,13 mln złotych, zaś w II kwartale było to 667,66 mln złotych – czyli o 18,53 mln złotych więcej. Z kolei wartość kredytów firmowych sprzedanych w II kwartale to 470,01 mln złotych. W I kwartale było to 586,24 mln złotych, czyli 116,23 mln złotych więcej.

Jak widać, obecnie mamy wyraźny spadek w wartości sprzedawanych zobowiązań hipotecznych oraz firmowych. Natomiast w przypadku kredytów gotówkowych zauważamy lekki wzrost.